Als ik in een lezing voor een gezelschap van humanisten zou verkondigen dat het humanisme begint met ontroering, dan moet ik er wel op bedacht zijn dat zij waarschijnlijk niet instemmend zullen applaudisseren. Ontroering is wel het laatste woord dat mij spontaan te binnen schiet wanneer ik weer eens aan het Humanistisch Verbond en de Universiteit voor Humanistiek moet denken. Toch is de keuze voor het humanisme in essentie een gevoelszaak en daarom juich ik het van harte toe dat de redactie van Zindroom in deze editie voor dit gevoelige thema -ontroering- heeft gekozen. Zie onze humanistische universiteit ook als een schooltje waarin nog veel emotioneel werk moet worden verricht!

Vraag ik verder welk grondgevoel de overhand heeft in de teksten, gesprekken, werkzaamheden en acties die ik van humanisten en humanistici gelezen, gehoord en gezien heb, dan moet ik eerder aan verontwaardiging dan aan ontroering denken. Humanisten zijn verontwaardigd  over de misstanden in de wereld en daarom streven zij naar humanisering. Ook schreeuwen zij moord en brand over het nihilisme waardoor onze seculiere wereld geteisterd wordt en daarom zoeken zij naar zin.   

Maar wanneer ik hieruit concludeer dat humanisten vooral geobsedeerd zijn door de dingen waar zij tegen zijn, dan moet ik uiteraard ook voor mezelf spreken. Kijk bijvoorbeeld naar de columns die ik in de vorige edities van Zindroom gepubliceerd heb. Hoe vaak heb ik niet gefantaseerd over de regels die ik zou afkondigen wanneer ik verlicht despoot van Nederland zou worden?  Iedere keer begin ik zo’n megalomane column met de dingen die mij irriteren, zoals het vijandige vuurwerk dat wekenlang in het wilde weg wordt afgestoken en de stinkende auto’s die onze levens in gevaar brengen. Overigens is er niks mis met dit militante humanisme en ik hoop van harte dat ik altijd weer kwaad zal worden over de dingen die niet goed gaan in de wereld. Dus in die zin voel ik mij zeker verwant met de humanisten die ik hierboven op de korrel lijk te nemen. Leve het humanisme!

Toch denk ik dat wij onze humanistische strijd voor een betere wereld nieuw elan kunnen geven wanneer we uitgaan van een positief gevoel over de wereld. En dan heb ik het niet over een gevoel dat je manmoedig kunt opwekken of over de zin die je actief aan het leven wilt geven. Nee, ik wil het in deze column juist hebben over een goed gevoel dat je kan overkomen. Dat goede gevoel kan ook melancholisch zijn. Ik wil het dus over ontroering hebben, want ik meen echt wat ik hierboven verkondigde. Humanisme begint met ontroering. Dit betekent echter niet dat je vanzelfsprekend humanist wordt wanneer je ontroerd raakt door iets of iemand. Hoe ontroering doorwerkt of verwerkt wordt, laat zich niet voorspellen.

Je weet nooit wat er gaat gebeuren als je aan anderen laat zien dat je ontroerd bent.  Dan heb je de regie over jezelf verloren. Veel hangt nu af van de reacties van de mensen in je directe omgeving: zij kunnen je maken of breken. Maar veel vaker is er op zulke momenten sprake van een verwarring die wij nooit precies kunnen duiden. Zo herinner ik mij als de dag van gisteren hoe ik met mijn pasgeboren baby door de gangen van het ziekenhuis liep en hoe ontroerd de mensen naar mijn kindje opkeken. Toen ik iets aardigs wilde terugzeggen tegen de mensen die in een grote wachtkamer ontroerd naar mijn dochtertje zaten te staren, werd ik plotseling in de rede gevallen door een man die met stemverheffing tegen mij zei: “Je denkt toch zeker niet dat wij naar jou zitten te kijken?” Er werd hard gelachen door de mensen in die wachtkamer en ik lachte maar mee.

In het alledaagse leven zal het dus altijd ongewis zijn hoe mensen op jouw ontroering zullen reageren. Je kunt dan op alle mogelijke manieren geraakt worden. Je wordt geraakt door iets wat er in de wereld gebeurt of door herinneringen die in je opkomen. En als je niet alleen bent, zijn er ook de anderen die jou op die momenten diep kunnen raken. Wel moet worden gezegd dat het woord “raken” slechts ten dele afdekt wat hier gebeurt. Ontroering duurt langer dan de flitsende woorden “raken” en “geraakt worden” suggereren. 

Soms lijkt het alsof ontroerde mensen op een kruispunt staan in hun levensloop en dat zij hun hele leven aan zich voorbij zien trekken. Sprekende voorbeelden van plekken waarin zulke momenten van ontroering getriggerd worden, zijn begrafenissen en trouwerijen. Op de hoogtepunten van een bruiloft of een uitvaart sta je letterlijk stil bij de dingen die er in het leven toe doen. In de momenten van ontroering gebeurt er veel tussen mensen, maar wat er dan eigenlijk gebeurt, moet je wel kunnen “lezen”. Ontroering speelt zich vooral in de binnen- en tussenwerelden van mensen af.

Omdat wij zo graag willen dat onze ontroering gekoesterd en beschermd wordt, hebben wij rituelen in het leven geroepen. Bij een herdenking wordt een minuut of een paar minuten stilte in acht genomen en wij eisen dat die stilte gerespecteerd wordt. We willen ons op zulke momenten niet laten verrassen en daarom is het buitengewoon storend wanneer deze code doorbroken wordt. Dit laatste gebeurde bijna 10 jaar geleden bij de jaarlijkse Dodenherdenking op de Dam. Tijdens die paar minuten van stilte hoorden wij opeens een man schreeuwen. Mensen die erbij waren, dachten even dat er iets verschrikkelijks zou gaan gebeuren en er werd nog jaren later over dit incident gesproken. Toen werd weer duidelijk hoe nauw het er allemaal op aankomt wanneer wij onze momenten van ontroering willen koesteren.      

Zo weten we hoe kwetsend het is wanneer mensen in jouw omgeving moeten lachen om jouw ontroering. Een vroegere vriendin vertelde mij ooit over de eerste keer dat zij met de jongen van haar dromen aan het zoenen was. Op het moment dat haar tong zijn mond binnen ging, maakte die jongen zich van haar los en terwijl zij langzaam haar tranende ogen open deed, zag zij dat hij haar strak aankeek. De woorden die hij toen tegen haar sprak, zou zij nooit vergeten: “Weet je dat ik een kunstgebit heb?” Natuurlijk zat hij haar toen te dollen, maar hij had haar met deze harteloze woorden letterlijk en figuurlijk van haar stuk gebracht.

Het risico op hoon en afwijzing loop je eerder op als je je ontroering toont aan mensen die jou niet kennen. Denk bijvoorbeeld aan mensen die hun ontroering tonen voor televisie-camera’s. Hier moet ik met tegenzin terugdenken aan de zomergast Henk Jan Smits die in de zomer van 2006 aan tafel zat bij de presentator Joris Luyendijk. Smits sprak over authenticiteit, pure bezieling, het echte talent of de zogenoemde X-factor waarmee sommige artiesten zich onderscheiden van de massa. Zijn punt was dat sommige personen die echtheid of die X-factor wel hebben, maar de meeste anderen niet. Echtheid is dus een zeldzaamheid. Dat zie je volgens Smits ook als mensen hun ontroering tonen.

Om duidelijk te maken wat het verschil is tussen echte ontroering en ontroering die gefaked is, liet hij twee bruiloften zien van bekende Nederlanders. Het ging hier om de bruiloft tussen de kroonprins Willem-Alexander en Maxima Zorreguieta en de bruiloft tussen de stervoetballer Rafael van der Vaart en het topmodel Sylvie Meis. Deze twee jonge stellen gingen ieder afzonderlijk voor de ogen van de televisiecamera’s trouwen en die spektakelstukken werden in beide gevallen live op televisie uitgezonden. Smits selecteerde cruciale scenes die qua entourage identiek waren. Wat wij te zien kregen, waren de momenten waarop er tranen van ontroering over de wangen van de bruiden stroomden. In het eerste fragment zoomde de camera in op het gezicht van prinses Maxima die duidelijk ontroerd raakte toen er Argentijnse tangomuziek werd gespeeld. “Dit is pure ontroering!” klonk de overslaande stem van Smits. En alsof Smits verslag deed van een voetbalwedstrijd riep hij: “Wat is het toch geweldig dat die cameraploeg die traan zo scherp in beeld heeft gebracht!”

Het enthousiasme van Smits was aanstekelijk, maar toen hij daarna begon te vertellen over de ontroering van Sylvie Meis, liet hij zich pas echt van zijn duivelse kant zien. Zijn commentaar op de tranen die over de wangen van Sylvie Meis stroomden, was net zo vernietigend als zijn vroegere afbraaksessies in het televisieprogramma Idols. Sylvie Meis wil volgens Smits zo graag authentiek overkomen, maar zij kan volgens Smits in de verste verte niet aan de levensechte ontroering van prinses Maxima tippen. Iedereen kan volgens Smits duidelijk zien dat de ontroering van Sylvie Meis kitsch is.

Joris Luyendijk liet zijn zomergast ongegeneerd uitrazen. Hij sprak hem niet tegen en hij leek er geen moeite mee te hebben dat zijn gast zich ook in dit chique programma ontpopte als het vervelendste jongetje op het schoolplein. Maar hoewel ik een diepe afkeer heb van Smits en de showbusiness die hij met zijn Idols op touw heeft gezet, heeft hij mij op deze zomeravond toch aan het denken gezet. Hebben wij inderdaad zoiets als een zesde zintuig waarmee wij kunnen onderscheiden wat echte ontroering is en wat niet?

Ik denk van wel, maar anders dan Henk Jan Smits geloof ik dat alle mensen over dit vermogen beschikken. De vraag waar het nu op aankomt, is hoe wij dit vermogen verder kunnen ontwikkelen. Precies hier ligt een grote uitdaging voor de humanistiek die zichzelf “de mooiste studie is de mens” noemt. Laten wij ons opnieuw bezinnen op het humanisme. Zoals de filosofie begint met de verwondering, zo begint het humanisme met ontroering. Waar verwondering gepaard gaat met besef dat er überhaupt iets is, daar heeft ontroering betrekking op de dingen die het leven de moeite waard maken. In die zin staat ontroering aan het begin van alle vitale beschouwingen over het leven. Ik voel mij humanist wanneer ik ontroerd ben over de mooie dingen die mensen in de wereld tot stand brengen.   

Toen mijn nieuwe contactpersoon bij de redactie van Zindroom, Fenna van Dijk, mij mailde  met de vraag of ik in deze aflevering van Zindroom een column over het proces of “Der Prozess” wilde schrijven, moest ik meteen aan de roman “Der Prozess” van Franz Kafka (1883-1924) denken. Deze roman heeft mijn leven veranderd. Ik moet hierover schrijven, maar dat zal eerder in de vorm van een beschouwing dan in de vorm van een column gebeuren. Er is zo veel over deze roman te zeggen en daarom vrees ik dat ik in deze korte beschouwing over “Der Prozess” slechts een tipje van de sluier kan oplichten. Maar als ik één lezer van Zindroom zo ver krijg dat hij of zij dit boek gaat lezen, dan is mijn missie geslaagd!   

Want wat een vreemde of beter vervreemdende roman (geschreven in 1914-1915 en postuum gepubliceerd in 1925) is dit! Zie bijvoorbeeld de openingszin waarin ons ideaalbeeld van een normale, geordende wereld meteen op zijn kop wordt gezet: “Jemand mußte Josef K. verleumdet haben, denn ohne daß er etwas Böses getan hätte, wurde er eines Morgens verhaftet” (vertaling:  “Iemand moet Josef K. belasterd hebben, want zonder dat hij iets verkeerds had gedaan, werd hij op zekere ochtend gearresteerd.”). Wat mij in deze zin fascineert, is dat we pas bij herlezing inzien dat deze zin vager is dan op het eerste gezicht lijkt. Toen ik deze openingszin voor het eerst op de middelbare school las, dacht ik meteen te weten wat de situatie was waarover in deze roman verteld wordt. Waarschijnlijk legde ik een koppeling met de vele films die ik gezien had over heroïsche personages die onterecht beschuldigd werden van de gruwelijkste misdaden. Die films laten er meestal geen misverstand over bestaan wat exact de misdaad is waarvan de onschuldige hoofdpersoon beschuldigd wordt. Ook wordt meestal snel duidelijk wie hem erin geluisd heeft, maar daarna begint de comeback van de hoofdpersoon. Je ziet ergens wel aankomen dat hij uiteindelijk gaat winnen, want het is wel de bedoeling dat je een goed gevoel overhoudt aan het kijken van zulke films. Hier gelden dus onuitgesproken afspraken tussen de filmmaker en de kijker. Hoewel het toch altijd weer spannend is om naar zulke films te kijken, moet je ervan op aan kunnen dat zo’n verhaal bijna altijd goed afloopt. Het probleem zal opgelost worden, de vals beschuldigde hoofdpersoon wordt gerehabiliteerd en de slechteriken zullen uiteindelijk het onderspit delven. Maar toen ik met deze verwachtingen verder las in de roman “Der Prozess” van Franz Kafka, kwam ik bedrogen uit. Hierdoor raakte ik geïrriteerd, maar overheersend was toch de fascinatie. Ik las verder en ik werd als levenslange lezer geboren.

Maar ik wil het nu niet over mijzelf hebben. Kijk alsjeblieft nog eens goed naar de geheimzinnige openingszin van deze roman!Het enige wat expliciet in het vage wordt gelaten, is de precieze ochtend waarop de handeling begint –was het een maandag, dinsdag, etc… en in welk jaar speelt het?. Maar daar kun je nog ongestraft overheen lezen. De naam van het personage is natuurlijk wel opmerkelijk. Wie heet er nu K? Alle centrale personages van Kafka heten zo, in deze roman krijgt hij ook nog een voornaam – Josef – en hoewel dat detail zeker te denken geeft, wil ik hier evenmin bij stilstaan. Maar als de verteller de woorden “belasterd“, “verkeerds” en “gearresteerd” gebruikt, dan is het opletten geblazen. Wie is die zogenoemde iemand die Josef K. belasterd heeft? Dat blijft de hele roman onopgehelderd. En wat is het misdrijf waarvan Josef K. ten onrechte beschuldigd wordt? Ook deze vraag blijft in deze roman onbeantwoord.

Ondertussen zien we hoe het personage Josef K. zijn uiterste best doet om antwoorden op deze vragen te vinden. Nadat hij gearresteerd werd, krijgt hij alle tijd en ruimte om uit te zoeken wat nu eigenlijk de zaak is die tegen hem wordt aangespannen. Dit is overigens wel vreemd. Wat bedoelt de verteller nu eigenlijk wanneer hij zegt dat Jozef K. gearresteerd werd? De mannen die Jozef K. komen arresteren, nemen hem niet mee naar een politiebureau. Zij laten hem vrij rondlopen, hij mag gewoon naar zijn werk gaan en hij krijgt alle tijd en ruimte om op zoek te gaan naar een advocaat.

Wie als lezer sympathie krijgt voor Josef K., zal misschien hopen dat hij aan het dromen is. Dan zullen alle lastige vragen verdwijnen als hij wakker wordt. Toch moeten wij deze optie van de hand wijzen, want deze gebeurtenissen worden niet vanuit het perspectief van het personage, maar vanuit het perspectief van een alwetende verteller verteld. De verteller beschrijft objectief dat Jozef K. op een zekere ochtend gearresteerd werd en we moeten de verteller toch op zijn woord geloven wanneer wij zijn literaire spel mee willen spelen. Dus binnen het raamwerk van dit verhaal moeten wij wel aannemen dat Josef K. gearresteerd werd en die arrestatie moet wel verband houden met het proces of de rechtszaak waar de roman om draait. De vreemde mannen die onaangekondigd bij Josef K. op bezoek komen om hem te arresteren, werken in dienst van de rechtbank. Maar hoe moeten wij die samenwerkingsrelatie tussen de vreemde mannen en de rechtbank begrijpen? Ook deze vraag blijft onbeantwoord.

Wat wel duidelijk is, is dat onze hoofdpersoon tot over zijn oren in de problemen zit. Als ik zie hoe Josef K. ronddoolt in dit kafkaiaanse universum, dan moet ik denken aan een fabel die Franz Kafka ergens anders vertelt over een muis die telkens weer de kat tegenkomt wanneer hij denkt dat hij eindelijk de weg naar de vrijheid heeft gevonden. Op het moment dat de muis zich hierover beklaagt tegenover zijn kwelgeest, hoort hij de kat zeggen: “Je moet een andere weg zoeken.” En dan eindigt dit extreem korte verhaal met de gortdroge opmerking “dat de kat de muis opvrat.”

Dit kat-en-muis-spel is een treffende metafoor voor het eindeloze proces waarin Josef K. verwikkeld is geraakt. Wat deze roman zo onheilspellend maakt, is dat nergens duidelijk wordt wat de regels zijn waarmee dit spel gespeeld wordt. De onaangekondigde entree van de vreemde mannen die hem komen arresteren, lijkt samen te hangen met de afwezigheid van de huishoudster die normaal het ontbijt van Josef K. komt brengen. Als zijn ontbijt later toch arriveert, ziet Josef K. hoe die vreemde mannen zijn ontbijt opeten alsof dit de gewoonste zaak van de wereld is. Het lijkt alsof Josef K. in deze openingsscène onteigend wordt. Hij leeft in een totalitaire staat waarin er geen afstand is tussen het individu en het systeem. Het lijkt met andere woorden alsof de lange armen van de monsterlijke rechtbank overal aanwezig zijn en dat hij ieder moment opgepakt kan worden. Josef K. staat symbool voor de machteloze burger die een radertje is binnen een monsterlijke bureaucratische machine. Dit gevoel van onvrijheid of, beter gezegd, deze vogelvrijheid wordt scherp zichtbaar in de omstreden verfilming die de beroemde regisseur Orson Welles in 1962 van “Der Prozess” maakte. Als ik terugdenk aan deze film, dan zie ik een man voor mij die in een gigantisch labyrintisch gebouw ronddoolt. Nooit komt er een finale, een oplossing of een verlossing in zicht. De lezers van deze roman en de kijkers van deze film kijken samen met Josef K. uit naar het proces – de rechtszaak – die zich nooit zal voltrekken. Ondertussen blijft Josef K. zoeken naar gerechtigheid, maar die zoektocht leidt nergens heen. We worden telkens opnieuw afgeleid naar zijwegen die eindeloos zijn.

Wat zegt deze roman over ons leven? Terwijl ik deze column schrijf, kijk ik naar de poster van Franz Kafka die ik in 1996 in Kafka’s woonplaats Praag gekocht heb en die nu nog steeds tegen de muur van mijn werkkamer hangt. Ik zie het mooie markante gezicht van de auteur en ik lees daaronder Kafka’s aforisme dat precies op de zoektocht van Josef K. betrekking lijkt te hebben: “Der wahre Weg geht über ein Seil, das nicht in der Höhe gespannt ist, sondern knapp  über den Boden. Es scheint mehr bestimmt stolpern zu machen als begangen zu werden.” (Mijn vrije vertaling: “de ware weg gaat over een koord dat niet in de hoogte gespannen is, maar vlak boven de grond. Het lijkt meer bedoeld om je te laten struikelen dan om begaanbaar te zijn.”) Het is die doelloze struikel- en zoektocht die mij fascineert. Dit wordt zo weergaloos verbeeld in “Der Prozess” van Kafka.

Ik blijf zoeken naar woorden om dit geheimzinnige kunstwerk te kunnen duiden en natuurlijk zoek ik daarbij hulp bij andere schrijvers. Zo denk ik dat de woordencombinatie “plotloze thriller”, die Rob van Essen in zijn roman “De goede zoon” gebruikt om zijn eigen literaire werk te typeren, ook toepasselijk is om “Der Prozess” van Franz Kafka te karakteriseren. Je wordt als lezer uitgedaagd om te zoeken naar betekenissen die je telkens weer ontglippen. Maar geldt dit niet ook voor ons die telkens opnieuw verhalen vertellen over ons leven dat zelf geen plot heeft? Dankzij Franz Kafka besef ik dat een waar levensverhaal geen plot kan hebben.

Dit besef zal nooit tot ons doordringen wanneer wij het leven opvatten als een proces waarin scherpe scheidslijnen worden getrokken en harde oordelen worden geveld. En nu  dringt zich een vraag op waarmee ik blijf worstelen. Als we het maatschappelijke leven opvatten als een proces waarin onduidelijke spelregels, onnavolgbare protocollen en onrechtvaardige wetten gelden, dan rijst de vraag of het werk van Kafka nu wel of niet een uitweg uit deze wereld biedt. Terwijl ik deze vraag uitwerk, realiseer ik mij dat ik hierop nooit een bevredigend antwoord zal krijgen. Franz Kafka zal mij altijd te slim af zijn, hoeveel literatuurwetenschappers, filosofen en theologen ik ook te hulp zal roepen om het geheimzinnige werk van Kafka te ontsluiten. 

Ter afsluiting wil ik die fascinerende raadselachtigheid illustreren aan de hand van een kort verhaal “Vor dem Gesetz” dat Kafka eerst in 1915 in het zionistische blad Selbstwehr gepubliceerd had. In zijn roman “Der Prozess” laat hij dit korte verhaal vertellen door een priester die Josef K. ontmoet in een kerk. De priester vertelt over een man die na een lange reis voor de poort van de wet aankomt. Voor die poort staat een wachter die hem zegt dat de deur voor de wet gesloten is. De voetreiziger wacht voor de poort en dat wachten duurt eindeloos. Op het moment dat de reiziger aan het sterven is, buigt de wachter over de reiziger heen en dan voegt hij toe: “Hier kon niemand toelating verkrijgen, want deze ingang was alleen voor jou bestemd. Ik ga nu weg en sluit hem.”

De crux van het menselijke bestaan

Toen de redactie van Zindroom mij mailde dat het thema van deze aflevering de crux was, kon ik daar eerst niets mee, maar na een poos nadenken, was er één betekenis van het woord “crux” die tot mijn verbeelding begon te spreken. Ik stuitte op het woord “kernprobleem”. Wat is de crux of, anders gezegd, het kernprobleem van het menselijke bestaan?

Over deze vraag kun je goed van gedachten wisselen met anderen. Wat mij het meest is bijgebleven, was het antwoord dat mijn beste vriend in Nieuw-Zeeland op mijn vraag gaf. Volgens hem is de crux van het menselijke bestaan dat wij niet eerlijk zijn en dat wij onvoldoende recht doen aan de feiten. Zo hebben politici als Trump en Baudet lak aan de feiten en zij zijn bereid om de grootste leugens te vertellen als zij daarmee meer stemmen kunnen winnen en meer macht kunnen veroveren. Wat hem verbaast, is dat de meeste mensen dit voor lief lijken te nemen. Of je nu wel of niet de waarheid spreekt, lijkt “besides the point” te zijn. Het gaat hier niet om de vraag of het waar is wat je zegt, maar wat je daarmee kunt bereiken. Ook hoogopgeleide burgers hoor ik vaak in die trant praten. Dit wordt in de volksmond “pragmatisme” genoemd. Maar hebben we dan verstand en opleiding gekregen om elkaar voor de gek te houden?

Wegkijken van de feiten en minachting voor de waarheid zijn de grootste ondeugden die wij kunnen hebben. Overigens wil ik mijzelf in dit opzicht zeker niet vrijpleiten, want hoe vaak kom ik niet in de verleiding om te zien wat ik wil geloven? Tot op de dag van vandaag blijf ik het mijzelf kwalijk nemen dat ik in de aanloop naar de desastreuze oorlog in Irak (2003) geloofde wat de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Colin Powell en de Britse premier Tony Blair beweerden over de massavernietigingswapens die in Irak zouden zijn. Hun alarmkreet was helemaal in lijn met de berichtgeving waarmee wij dagelijks door kranten en televisie bestookt werden. Tal van westerse journalisten gaven ons redenen om te geloven wat Powell en Blair met zo veel stelligheid verkondigden. Ik geloofde hen, maar langzaam maar zeker begon het mij te dagen dat ik nog nooit zo erg voor de gek was gehouden. En ik werd nota bene nog gewaarschuwd ook! Zo had ik in de maanden voor deze oorlog heftige discussies gevoerd met mijn leerlingen op een zwarte school in Amsterdam-West waar ik toen als maatschappijleer- en geschiedenisdocent werkte. Mijn leerlingen drukten mij op het hart dat de Amerikaanse en Britse politici leugens vertelden, maar ik sloeg hun waarschuwingen in de wind. Te lang geloofde ik wat “onze westerse politici” in lijn met de berichtgeving zeiden: de invasie in Irak was noodzakelijk om groter onheil af te wenden. Ik heb mij gruwelijk vergist en voor mij rees de vraag hoe ik zoiets in de toekomst kon voorkomen.    

Op dit punt wil ik de waarschuwing van mijn Nieuw-Zeelandse vriend ter harte nemen. Het is extreem moeilijk om te weten wat de waarheid is, maar we moeten er wel naar streven om die waarheid zo dicht mogelijk te benaderen. Ik vind dat studenten en docenten op de UvH soms te makkelijk claimen dat alle theorieën subjectief en relatief zijn. Vaak wordt er dan instemmend verwezen naar het werk van Friedrich Nietzsche. Het perspectivisme van Nietzsche is natuurlijk geestverruimend, maar dit neigt wel naar vrijblijvendheid. Toch hoor ik hierover weinig kritiek. Ook toen ik filosofie studeerde in Amsterdam, was het not done om iets over het nazi-verleden van de geniale Martin Heidegger te zeggen. En probeer eens met Nietzsche-adepten op de universiteit te praten over de link tussen Nietzsche en het fascisme. Je zult nul op het rekest krijgen.  

Maar wanneer Nietzsche met zo veel pathos spreekt over het spelende kind, dan kan ik de gedachte niet onderdrukken dat Nietzsche nooit volwassen is geworden. Hierin lijkt hij op Harry Mulisch die beweerde dat 17 jaar de geniale leeftijd is en dat hij in geestelijk opzicht altijd die geniale jongen van 17 is gebleven. Net als Nietzsche verlangde Mulisch ernaar om een spelend kind te blijven en daarin waren zij natuurlijk geniaal, maar ik denk dat de mens een hogere roeping heeft. Speelsheid en genialiteit zijn mooi, maar volwassenheid is beter. Zolang wij onvolwassen blijven, zullen wij wegkijken van de harde feiten die niet in ons wereldbeeld en ons zelfbeeld passen en dat kan ons echt de kop gaan kosten. Wetenschappers die op basis van grondig onderzoek naar feiten beweringen doen over klimaatveranderingen, worden door Thierry Baudet weggezet als “klimaatdrammers” die ons een schuldgevoel aanpraten en die ons zelfbewustzijn willen krenken. Baudet blijkt met zulke leugens spekkoper te worden en het gevaar wordt steeds reëler dat zijn FvD de grootste partij van Nederland wordt. Het moet niet gekker worden! 

De crux van het menselijke bestaan is dat wij de waarheid moeten  liefhebben. Weer denk ik met grote dankbaarheid terug aan de slotpassages van de roman Gapende Hoogten (1976) van de Russische schrijver Aleksandr Zinovjev. Vlak voordat de laatste levende held in deze geniale roman, genaamd Flapuit, zich aanmeldt bij het crematorium om zich levend te laten verbranden, voert Flapuit een gesprek met zichzelf waarin hij de crux van het menselijke bestaan zo dicht mogelijk probeert te benaderen:

“Nu moeten wij de slotconclusie trekken, zei Flapuit tegen zichzelf. Zo kort mogelijk. In een paar woorden. Wat is de grondslag aller grondslagen van het menselijke bestaan? Helaas is het antwoord daarop banaal. Het was duidelijk, vanaf het allereerste begin. Waarom moet er een heel leven worden geleefd om je daarvan te overtuigen? Dat weet ik niet. Ik weet een ding: de waarheid is de grondslag van het echte menselijke bestaan. De waarheid over jezelf. De waarheid over de anderen. De onverbiddelijke waarheid. De strijd voor en tegen haar is de meest intensieve en verbeten strijd die zich in de samenleving afspeelt. En vanaf heden zal het ontwikkelingspeil in menselijk opzicht bepaald worden door de door de samenleving toegestane mate van waarheid. Dat is het meest intensieve uitgangspunt en daarmee begint het aftellen. Als de mensen een zeker minimum aan waarheidsliefde te boven komen, dan zullen ze andere criteria voorstellen. Maar hier begint het allemaal mee” (p. 825). 

Wie ooit gekeken heeft naar de Nederlandse film “Loverboy”, zal zich zeker die ene onvergetelijke scene herinneren die een exemplarisch voorbeeld is voor het thema “huidhonger” dat in deze aflevering van Zindroom wordt geadresseerd. Zoals de titel van deze film duidelijk aangeeft, vertelt de film “Loverboy” over een extreem destructieve relatie tussen Micheal en Denise. De film lijkt als een liefdesverhaal te beginnen, maar gaandeweg wordt duidelijk dat alles anders is dan het lijkt. Het hele filmverhaal werkt toe naar die ene scene waarin de zogenoemde loverboy Micheal aan zijn prooi Denise een mobiele telefoon cadeau doet. Ik heb deze film 15 jaar geleden gezien, maar ik zie nog als de dag van gisteren voor mij hoe ze tegenover elkaar in de supermarkt staan en hoe hij haar uitlegt wat je allemaal met dat apparaat kunt doen. Zij is zielsblij en dat is begrijpelijk, want de film speelt in het jaar 2003 en toen was de mobiele telefoon nog een groot ding. Op zijn verzoek stopt Denise haar mobiele telefoon in de binnenzak van haar jaszak en vervolgens sommeert Micheal haar om een korte wandeling door de supermarkt te gaan maken. Op het moment dat zij buiten zijn gezichtsveld is, belt hij haar op en natuurlijk neemt zij dan meteen die telefoon op. Ze wisselen wat kooswoordjes met elkaar uit, maar de kijker ziet en voelt de angel die in die zoete woorden van de loverboy schuilgaat. Micheal gebruikt die mobiele telefoon als een tentakel die hij op haar huid drukt. Zo kan hij haar van grote afstand besturen. Denise moet hem beloven dat zij haar mobiele telefoon altijd en overal opneemt wanneer hij haar belt. Nu is Denise altijd beschikbaar voor hem. Micheal kruipt steeds dichter op haar huid.

In deze context begrijp ik huidhonger dus als het verlangen om zo dicht mogelijk op de huid van andere mensen te kruipen. Het gaat hier dus om het verlangen naar almacht en controle en de mobiele telefoon blijkt in deze film het ideale hulpmiddel om dat duivelse doel te bereiken. Als ik nu terugdenk aan deze scene, dan moet ik onweerstaanbaar aan Mark Zuckerberg denken die ons met zijn sociale medium “Facebook” verleidt om vriendschappen te sluiten en gemeenschappen te stichten. Ook Mark Zuckerberg heeft een verborgen agenda. Net als in het voorbeeld van de loverboy en zijn seksslavin Denise wil Mark Zuckerberg met ons parasitaire deals sluiten die het daglicht niet kunnen verdragen. We weten inmiddels dat onze data worden doorverkocht op de data-markt. Niet zonder reden heeft een onderzoekscommissie van het Britse Lagerhuis de woordencombinatie “digitale gangsters” gemunt om de werkwijze van Mark Zuckerberg en andere sociale mediabazen te typeren.

Nu kan Mark Zuckerberg zich terecht verdedigen met het argument dat hij geen kwade bedoelingen had toen hij onze grootste geheimen doorverkocht aan grote bedrijven. Anders dan de loverboy Micheal is Facebookvriend Mark niet persoonlijk in zijn data-leveranciers geïnteresseerd. Hij wil alleen onze data doorverkopen en verder laat hij ons met rust. Daarentegen is loverboy Micheal wel persoonlijk in Denise geïnteresseerd. Hij ziet haar als zijn persoonlijke bezit en wat dit precies betekent, wordt pas echt duidelijk wanneer zij die telefoon niet meer opneemt en duidelijk aangeeft dat ze geen sekswerk meer voor hem wil doen. Dan zien wij hoe hij haar in zijn auto sleurt en hoe hij haar mooie gezicht voor altijd verminkt met zijn mes. Als hij niet meer op haar huid kan zitten en onder haar huid kan kruipen, rest hem nog maar een ding: hij moet haar huid voor altijd kapot maken.

De huidhonger van Loverboy Micheal blijkt dus onverzadigbaar te zijn. Hij wil het liefst onder haar huid kruipen om zodoende ook haar ziel leeg te zuigen. De massapsycholoog Elias Canetti spreekt in dit verband van een angel die je huid ingaat. De angel is een metafoor voor “het bevelstrauma” dat je oploopt wanneer je gebukt gaat onder de bevelen die je van je meerderen opvolgt. Dan voel je dat er een angel in je huid blijft zitten. De enige manier waarop je dat gif kunt verwerken, is dat je die angel doorgeeft aan anderen. Dan voel je de dwang om jouw minderen op precies dezelfde manier te vernederen als de wijze waarop jouw meerderen jou vernederd hebben. Dit is precies wat er bij ontgroeningen in studentenverenigingen of marine-eenheden gebeurt. De reden waarom de leiders van die ontgroeningen zich zo vaak te buiten gaan aan extreem geweld en dat zij alles op alles zetten om hun zogeheten feuten te vernederen, is dat zij zelf ook slachtoffer zijn geweest van zulke wreedheden en vernederingen.        

Er blijft dus één schrale troost over: digitale gangsters als Mark Zuckerberg en supermarketeers als Albert Heijn zullen ons nooit kapot willen maken. Ze willen alleen onze data hebben, maar onze ziel laten zij verder met rust, want zij zijn niet persoonlijk in ons geïnteresseerd. Ondertussen voel ik wel hoe de supermarketeers en digitale gangsters steeds dichter op mijn huid gaan zitten wanneer ik mijn bonuskaart scan, mijn wachtwoorden intik en aan mijn beeldscherm gekluisterd blijf zitten. Toch gaan deze prikkels niet vergezeld met de angels die ik in mijn huid voel zitten. Waar komen die angels dan wel vandaan?

Ik denk dat die angels afkomstig zijn uit de afweermiddelen die wij inzetten om de gevolgen van die digitale huidhonger te bestrijden. Nu weet ik dat ik wel erg snel ga en op het gevaar af cryptisch te worden, zal ik nu eerst schetsen wat de gevolgen zijn van de huidhonger die wij overal om ons heen voelen. Omdat de huidhonger van de digitale gangsters en supermarketeers diffuus en onpersoonlijk is, kunnen wij er niemand de schuld van geven dat wij steeds afgeleid worden. Onze aandacht wordt gegijzeld, maar daar kunnen we niet echt de vinger op leggen. Wij kunnen ons moeilijk concentreren. Dufheid, stress en aandachts-stoornissen als ADD en ADHD lijken de enige natuurlijke reacties te zijn op de diffuse huidhonger die wij overal om ons voelen. Onze aandacht gaat alle kanten op, we kijken te vaak op onze smartphones (niet alleen tijdens colleges) en daar komen auto-ongelukken van. Maar het ergste is dat wij op zielsniveau aan ondervoeding lijden. 

Veel mensen hebben het diffuse gevoel dat het verkeerd afloopt met de wereld, maar we weten ook dat we daar weinig invloed op uit kunnen oefenen. We worden overprikkeld met slecht nieuws uit alle delen van de wereld, maar wat moeten wij daarmee? Ooit begeleidde ik een student die in zijn bachelorscriptie de stelling verdedigde dat de humanistiek alleen nog zin kan hebben als stervensbegeleiding voor de mensheid. We gaan er toch aan, zo luidde zijn stelling, dus laat ons uitstervingsproces alsjeblieft zo zachtjes mogelijk gebeuren. Dat was volgens hem ware humaniteit. Zijn pleidooi voor een humanistieke stervensbegeleiding van de mensheid was fatalistisch, maar ik heb dat fatalisme nog liever dan de dufheid die ik overal om mij heen zie.

Dufheid is een ander woord voor zielloosheid. Hoe gaan docenten daarmee om? Nu zullen mijn collega’s de woorden “dufheid” en “zielloosheid”  niet in de mond nemen om de grondhouding van leerlingen en studenten te typeren, want het is niet aardig om op deze manier over onze studenten te spreken. Mijn collega’s zijn normatieve professionals die er altijd naar streven om hun studenten beter te maken. Om dat grote doel te bereiken, spreken mijn collega’s niet over ziel, creativiteit en bezieling, maar over methoden, technieken en theorieën die door studenten bestudeerd moeten worden. Ondertussen wordt het steeds schoolser op de universiteit. Mede door de druk van visitaties en accreditaties voelen docenten de dwang om steeds schoolser, controlerender en tuttiger te worden. Als reactie daarop zullen de studenten nog duffer en apathischer worden. Wie zich niet in deze dynamiek van dufheid en tuttigheid invoegt, zal onderhuids voelen dat hij of zij wel mee moet doen. Tegen de stroom indenken doet altijd pijn. Daar komen de angels vandaan die in je huid blijven zitten.    

Maar ik wil niet blind zijn voor de studenten en docenten die bezielde papers en scripties schrijven en die mooie dingen doen. Hoewel ik niks heb met reïncarnatie, geloof ik wel dat de ziel altijd zal blijven leven. Maar die ziel heeft echt meer voeding nodig.