De mooiste politieke oproep die ik ooit van een levende filosoof gehoord heb, kwam van mijn vroegere filosofiedocent Cornelis Verhoeven. Nooit wilde hij manen tot actie, altijd waarschuwde hij voor de gevaren van activisme, maar voor deze ene keer wilde hij een uitzondering maken. Maar  Cornelis Verhoeven zou Cornelis Verhoeven niet zijn als hij zijn toehoorders niet op zijn typerende manier in verwarring wist te brengen. Zijn oproep luidde namelijk dat wij met zijn allen in het gras moeten gaan liggen. Ik denk dat er nog nooit een politicus of influencer is geweest of zal zijn die zoiets zal zeggen. Als politici ons toespreken, moeten wij altijd iets doen of ondernemen. Zoals Hannah Arendt schreef, draait het in de politiek om actie. Maar ben je perse apolitiek bezig wanneer je er in navolging van de filosoof Cornelis Verhoeven voor pleit om helemaal niks te doen en “in het gras te gaan liggen”?

Ik heb lang over deze vraag nagedacht, maar in tegenstelling tot Hannah Arendt ben ik geneigd om deze vraag ontkennend te beantwoorden.  De uitspraak van Verhoeven is juist wel politiek, omdat hij het politieke discours probeert te ontregelen. En daarmee doet hij wel degelijk iets. Hij ageert tegen de cultus van de vanzelfsprekendheid die aan de politieke dadendrang ten grondslag ligt. Het is namelijk nog niet gezegd dat er niets gebeurt wanneer wij met zijn allen in het gras gaan liggen, want ons leven speelt zich grotendeels in onze  binnenwerelden af. Als wij in het gras gaan liggen, krijgen wij wellicht tijd om na te denken over de dingen die wij moeten doen of nalaten. Is het voor een  politicus niet van levensbelang om zich op cruciale momenten terug te trekken uit de branding van het leven zodat hij of zij beter kan zien wat er allemaal gebeurt?

Ik denk inderdaad dat die retraites in existentiële zin noodzakelijk zijn. Zo juich ik het van harte toe dat er in onze hectische steden parken, hofjes en binnentuinen zijn waarin mensen even tot rust kunnen komen. Tot rust komen betekent overigens niet hetzelfde als luieren, hoewel luieren niet verboden moet worden. Integendeel, zou ik willen zeggen. Laat de mensen toch met rust! In het sociale leven wordt alles in de prestatiesfeer getrokken. Wat voor baan heb jij, hoeveel vrienden heb jij en waar ga je naartoe op vakantie? We moeten zo veel in het sociale leven en ik zie dat veel mensen daar doodmoe van worden, want het is nooit goed genoeg. Mogen we er misschien ook gewoon zijn en rustig in het gras gaan liggen?

Met die ogen kijk ik opnieuw naar de binnentuin van onze universiteit. Als het mooi weer is en de studenten, docenten en medewerkers in het gras liggen of zitten, dan lijkt er even een oase van rust te zijn in de hectische stad. Wel vind ik het jammer dat sommige studenten soms geluidsapparatuur meebrengen om de rust in de binnentuin te verstoren, maar laat ik nu niet doen alsof ik zelf een heilige ben. Toen het rookverbod nog niet van kracht was, zat ik vaak in het gras een sigaartje te roken en soms was er een collega die mij met een streng gezicht vroeg om daarmee te stoppen, omdat zij door mijn sigarenlucht niet meer van haar middagboterham kon genieten. Als Gutmensch moest ik daar natuurlijk alle begrip voor opbrengen, maar er zit ook een militante humanist in mij die zich vreselijk in zijn vrijheid beknot voelde. Als je in de binnentuin van een universiteit zit, wil ik je toch iets van die oude romantische sfeer proeven die er op de een of andere manier moet zijn? En dan denk ik aan de tijd van Sartre en de existentialisten die de hele dag aan het roken waren. Die tijden zijn veranderd. Tegenwoordig staat ook het academische leven onder de imperatieven van een gezondheidsregime. Tal van bevolkingsonderzoeken tonen aan dat hoogopgeleide mensen gezonder en langer leven dan mensen die minder opleiding hebben genoten. Ook in de omgeving rond de UvH geldt inmiddels een rookverbod en ik moet daar nog steeds aan wennen.    

Toch wil ik wel voor deze tendens waarschuwen. Wij leven in een tijd waarin productiviteit, functionaliteit en gezondheid heilig worden verklaard. We volgen steeds strakker het Amerikaanse voorbeeld en als we niet uitkijken, dan dreigt de ziel geen voeding meer te krijgen. Je zou er bijna voor pleiten om het recht op tragiek en sterfelijkheid in onze grondwet op te nemen! De coronacrisis heeft die productieve gezondheidsobsessie nog verder in hand gewerkt. Zo is ook de sfeer in het oude gebouw op de Kromme Nieuwegracht in afgelopen jaren ingrijpend veranderd. Overal hangen borden met regels voor handen wassen, afstand houden en de oproep om je laten vaccineren. Maar gelukkig is er nog de binnentuin die er ondanks de verbouwing op dezelfde manier bij ligt. En telkens als het weer mooi is, dan verleidt die binnentuin ons om bij haar in het gras te gaan liggen. In alle hectiek en verandering lijkt de binnentuin het enige constante rustpunt te zijn.  

Toch is mijn liefde voor de binnentuin minder authentiek dan ik altijd gedacht had. Van de beroemde  Israëlische historicus Harari heb ik geleerd dat de aanleg van binnentuinen ook als een statussymbool gezien moet worden. De idee om een gazon aan te leggen, komt oorspronkelijk van de adel die rondom hun enorme kastelen gezonnen aanlegden om buitenstaanders te imponeren. Het gazon is imponerend, omdat de adel hiermee laat zien dat zij grond bezitten die niet voor landbouw of andere economische doeleinden gebruikt hoeft te worden De beroemde Franse kasteeltuinen liggen er gewoon voor de sier bij. De adel laat hiermee zien dat ze in zekere zin boven de strijd om schaarse middelen verheven zijn. Later vanaf de negentiende eeuw werd dat voorbeeld geïmiteerd door de opkomende middenklasse. Nog steeds geldt het als een vertoon van macht als je aan bezoekers en passanten kunt laten zien dat je gazon er mooi bij ligt. Hoe groter het gazon, hoe meer status.

Maar in de loop van de geschiedenis is er een totalitaire economische macht opgekomen die sterker is dan de romantiek die uit de tijd van de adel en burgerij afkomstig is. Nu staat alles onder het regime van de efficiency en de functionaliteit. In het rijke dorp waarin ik ben opgeroeid, zie ik hoe gezonnen worden getransformeerd in brede betonnen oprijlanen waarop grote landrovers en Porsche’s staan. Als die efficiency doorzet, zal ook de binnentuin van onze universiteit er aan moeten geloven. Want hoe kan die binnentuin vanuit het oogpunt van efficiency gelegitimeerd worden?

Als de huisvestingsmanagers op het onzalige idee komen om de binnentuin om te bouwen in hyper functionele kantoorruimtes, dan rest ons nog maar een ding en dat is dat wij gehoor geven aan de enige politiek-activistische oproep die de filosoof Cornelis Verhoeven ooit aan de mensen gedaan heeft. Net zoals de milieuactivisten in de oerbossen van Duitsland en Frankrijk gaan kamperen om te voorkomen dat die bossen worden getransformeerd in autowegen, zo moeten wij dan in het gras gaan liggen om te verhinderen dat onze binnentuin wordt omgebouwd in kantoortuinen.  

Maar zover is het gelukkig nog lang niet. Laten we nu gewoon in het gras gaan liggen en weer genieten van het leven. Daar wil ik zelfs mijn sigaartje voor opofferen. Wel wil ik de herriemakers onder ons vragen om voortaan die klotemuziek af te zetten!  

Het woord “zoetzuur” herinnert mij aan het babi pangpang gerecht dat ik altijd uitkoos wanneer ik vroeger met mijn ouders bij “de Chinees” ging eten. Eten bij de Chinees was mijn favoriete uitje. Tegen iedereen die het wilde aanhoren, verkondigde ik dat de babi pangang met zoetzure saus mijn lievelingsgerecht was. We gingen niet vaak bij de Chinees eten en daarom durfde ik nooit een ander gerecht uit te proberen. Want stel je voor dat dat andere gerecht zou tegenvallen? Dan moest ik weer maanden wachten om het genot van de babi pangang met zoetzure saus te smaken… Het was de combinatie van het knapperige vlees, de hagelwitte rijst en de zoetzure saus die mij iedere keer in verrukking bracht. Achteraf vraag ik mij wel af waarom ik die uitjes bij de Chinees zo bijzonder vond, want ik gedroeg mij echt als een gewoontedier dat altijd weer dezelfde babi pangang at. Ik kon dan wel chagrijnig afgeven op de aardappelen, groente,  sla/komkommer en vlees die wij dagelijks aten, maar mijn moeder zorgde er wel voor dat er iedere dag een andere groente en salade op tafel stond. Maar zoals de meeste kinderen nam ik dit allemaal voor lief. In plaats van dankjewel tegen mijn moeder te zeggen, trok ik bij het eten een zuur gezicht, want ik had het gevoel dat wij iedere dag hetzelfde aten. De momenten die er voor mij uitsprongen, waren de zeldzame momenten waarop ik bij de Chinees babi pangang met zoetzure saus mocht eten.

Om alvast in de passende stemming te komen, bestelde ik dan eerst een Chinese zoetzure tomatensoep die ik zo langzaam mogelijk naar binnen werkte. Dit was het voorspel en even later kon het echte eten gaan beginnen. Liefst wilde ik tijdens het eten zo weinig mogelijk praten, want ik moest dit gelukzalige moment zo intens mogelijk beleven. Vreemd genoeg bekommerde ik mij niet om het varken dat gedood moest worden om mij in deze hemelse stemming te brengen. Dit akelige besef begon pas echt tot mij door te dringen toen mijn zevenjarige dochter enkele decennia later opeens aan mij vroeg of er echt een dier gedood was om dat stukje vlees op haar bord te krijgen. Ik kon dit niet ontkennen en toen barstte het vragenvuur los. Mijn dochter wilde precies weten hoe het er in de slachthuizen aan toeging en ik gaf toe dat ik liever mijn ogen sloot voor deze helse taferelen. Toen ik min of meer uit zelfrechtvaardiging begon uit te leggen dat het wel geoorloofd is om dieren te eten waarvan je weet dat zij een goed leven hebben gehad, stuitte ik op onverzoenlijke weerstand bij mijn dochter. Mijn dochter was onvermurwbaar en zij had haar eigen conclusie getrokken: voortaan geen vlees meer voor haar!

Mijn dochter heeft een kleine revolutie op gang gebracht, want ook andere kinderen in haar omgeving heeft zij ervan overtuigd dat zij moesten stoppen met het eten van vlees. Kortom: vanaf dit cruciale moment is ons eetpatroon drastisch veranderd. Mijn dochter is nu 15 en we hebben in de laatste acht jaar eigenlijk nooit meer vlees gegeten met het gezin. Als ik met alle geweld babi pangang met zoetzure saus wil eten, dan moet ik dus wachten op de momenten dat mijn dochter en mijn vegetarische vrouw niet thuis zijn. Dan kan ik het niet laten om bij de biologische slager –“biologisch”: dat dan weer wel!- spek en varkensvlees te gaan kopen. Daarna ga ik nog even naar een andere winkel -liefst geen supermarkt!- om de ingrediënten voor de zoetzure saus te kopen. En dan nodig ik dolgraag een vriend of een paar vrienden uit om bij mij te komen eten. En wat verheug ik mij er dan op om die zoetzure saus voor mezelf en mijn vriend(en) te gaan maken! Het is precies die complexiteit van smaken die mij inspireert. Als het mij lukt om de juiste combinatie van suiker, azijn, ketchup en gember “uit te vinden”, dan kan ik mijn geluk niet op. Het is die juiste verhouding tussen zoet en zuur die mij blijft fascineren.

Het gaat hier om een complexe smaakcombinatie die in mijn ogen een metafoor is voor het ware leven. Ook in het leven gaat het steeds om een spel van contrasten. Als wij iets meemaken wat echt interessant is, dan blijken eenduidige woorden als mooi of lelijk altijd te kort te schieten.  Zo zie ik steeds dat het woord “mooi” niet volstaat om te verklaren waarom ik iets of iemand aantrekkelijk vind. Mensen die alleen maar mooi zijn, zijn niet aantrekkelijk. Maar ik kan wel eindeloos kijken naar popsterren als Keith Richards en Janis Joplin die als het ware mooi van lelijkheid zijn. Kijk ik echter naar de perfecte lichamen en gezichten van modellen die op de reclamefolders prijken, dan bekruipt mij het gevoel dat die mooie mensen niet echt zijn. Wat mensen gewoonlijk mooi noemen, is meestal kitsch. In dit verband is het interessant om te lezen hoe Milan Kundera het woord “kitsch” definieert. In zijn roman De ondraaglijke lichtheid van het bestaan omschrijft hij kitsch als “de afwezigheid van stront”.

Nu ik er als geen ander in slaag om voor mezelf en mijn vrienden de ideale zoetzure saus te bereiden, vind ik de zoetzure saus in de Chinese restaurants lang niet zo lekker meer als vroeger. Om klanten te lokken, gebruiken de koks te veel suiker, zout, vet en smaakversterkers. Wat zij maken, is vaak wel lekker en ook ik voel de neiging om al dat lekkers zo snel mogelijk naar binnen te schrokken. Maar daarna voel ik mij dan altijd een beetje ranzig. Als ik het voedsel alleen maar lekker vind, dan lijkt het alsof ik zonder smaak zit te eten. Het studentikoze woord “snackseks” dekt hier in zekere zin de lading. Bij al het schrokken, schransen en stoten wordt er weinig aan onze verbeelding overgelaten. Dan lijkt het alsof mensen zo snel mogelijk aan hun gerief willen komen.  

Als er geen contrasterende smaken zijn, dan verliest het leven aan complexiteit en diepgang. Zo zal ook de politiek betekenisloos worden wanneer machten niet meer stuiten op tegenmachten. Managers zullen altijd alles op alles zetten om die tegenmachten het zwijgen op te leggen. Wanneer zij in hun missie geslaagd zijn, dan kunnen ze onze organisaties en ons land als een bedrijf gaan runnen. Dit was de droom van Ruud Lubbers, Wim Kok, Jan Pieter Balkenende en Mark Rutte. Rutte beseft nu dat hij aan het einde van dit tijdperk staat. Zo zei hij laatst in een vraaggesprek bij Nieuwsuur dat het er in de toekomst op aankomt om tegenmachten in de politiek te organiseren. Nu is Mark Rutte wel de laatste mens die dit zonder blikken of blozen mag zeggen. Ja, sowieso lijkt Mark Rutte in alle opzichten op de laatste mens van Nietzsche. Toch zijn we nog lang niet van hem af. Hoe nu verder?

De wereld staat bol van spanningen, overgangen, ambivalenties, contrasten en onzekerheden en we staan pas open naar die wonderlijke wereld wanneer wij die complexiteit kunnen zien en waarderen. Volwassen worden betekent dat wij ons bevrijden van het dwingende geloof dat de wereld rechtvaardig of onrechtvaardig, mooi of lelijk is. Mijn vroegere filosofiedocent Fons Elders zei in een college (1990) dat wij niet meer in termen van of of, maar in termen van en en moeten leren denken. Dat is moeilijk, maar laten we een voorbeeld nemen aan de emeritaat professor Harry Kunneman die zo meeslepend over zijn liefde voor complexiteit doceert en schrijft. Amor complexitatis! Proef de zoetzure smaken van het leven en zeg in navolging van Friedrich Nietzsche en Harry Kunneman ja tegen de wereld!

Toen ik van Lianne vernam dat we het in deze aflevering van Zindroom over het woord “melig” zouden gaan hebben, wist ik weer niet waar ik het zoeken moest. Weer zocht ik mijn toevlucht tot het woordenboek en daarin zag ik ongelooflijk veel omschrijvingen van het woord “melig” voorbij komen. Er wordt gesproken over vruchten die overrijp en melig zijn, ik lees over het meel waarmee het brood wordt gebakken, maar dat was niet inspirerend. Toch wilde ik dit woord een eerlijke kans geven en zo scrolde ik nog een poos verder. Er gebeurde een tijdlang niks tot mijn aandacht opeens werd getrokken door de figuurlijke betekenissen die aan het woord “melig” gegeven werden. Je denkt dan al snel aan humor, maar melige mensen zijn zelden humoristisch. Er zijn geen situaties in de wereld die met onze melige stemmingen harmoniëren. Er is altijd een mismatch tussen onze melige stemmingen en de situaties waarin wij verkeren. Daar kun je moeilijk vat op krijgen en ik denk dat dit de reden is waarom strenge docenten die meligheid haten. Want als de meligheid eenmaal losgaat, dan is het einde zoek. Je weet als docent dat je die meligheid zo snel mogelijk de kop in moet drukken, want als die geestigheid eenmaal uit de fles is, dan krijg je die er niet meer in terug. In die zin is meligheid vergelijkbaar met geilheid. Het is nergens op gericht, je wilt gewoon lachen of… Kortom: meligheid slaat gewoon nergens op. In het woordenboek staat treffend dat je melig bent “als je steeds moet lachen, ook als er niks echt leuk is.”

Toen mijn ogen bij deze laatste woorden bleven hangen, moest ik weer denken aan Gitta en Helen die met mij in de tweede en de derde klas van de middelbare scholengemeenschap in Mijdrecht zaten. Gitta en Helen moesten dagelijks lachen om dingen die niemand leuk vond. Deze meiden werden vooral melig in de lessen Duits die ongelooflijk saai waren. Onze leraar Duits heette meneer Breedijk die ondanks zijn saaie manier van lesgeven wel een sympathieke uitstraling had. In zijn lessen heerste orde. Niemand durfde er doorheen te praten als hij weer met de grammaticale regels en de naamvallen in de weer was. We zaten ons gewoon “doodleuk” te vervelen.

Meneer Breedijk was constant aan het woord. Hij declameerde regels en naamvallen die wij in onze schriften moesten opschrijven. Nooit heb ik mij afgevraagd wat we nu eigenlijk aan het doen waren, want er heerste orde. Toch wist ik dat ik iedere les kon wachten op dat ene moment waarop  Gitta en Helen opeens begonnen te lachen. Vanaf een zeker moment begonnen die lachbuien   van achter in de klas aan te zwellen. Meneer Breedijk probeerde er dan altijd met zijn bulderstem overheen te komen, maar dat maakte het alleen maar erger. De meiden moesten dan nog harder lachen en meneer Breedijk begon dan nog harder te tieren waardoor Gitta en Helen op hun beurt nog harder gingen lachen. Na korte tijd ontstond er een lawaai van jewelste. Terwijl meneer Breedijk zijn longen zijn lijf leek te schreeuwen, zag ik hoe Gitta en Helen in de slappe lach waren geschoten en dat de tranen over hun wangen stroomden. Er leek zowaar een battle gaande te zijn tussen de hysterische scheldkannonades van onze leraar en de melige lachbuien van de meiden. Ze zweepten elkaar tot ongekende hoogtes op, maar dan kwam altijd het omslagpunt waarop meneer Breedijk en de meiden tot bedaren kwamen. Al snel keerde de rust terug en er was weer orde. Meneer Breedijk ging weer onverstoorbaar verder met het declameren van naamvallen en taalregels die wij in onze schriften overnamen.

Aan die ordeverstoring werden verder geen woorden vuil gemaakt, maar toch heb ik mij altijd afgevraagd waarom dat enorme lawaai telkens weer op gang kwam. Juist omdat het om zo’n dwingende samenloop van gebeurtenissen ging, leek het er gewoon bij te horen. Die gekte maakte gewoon deel uit van de dagelijkse normaliteit. Verder bleken Gitta, Helen en meneer Breedijk het goed met elkaar te kunnen vinden. Zij groetten elkaar vriendelijk als de les voorbij was. Het leek alsof zij op dat ene moment hadden toegegeven aan een macht die zo veel groter was dan zij zelf konden bevroeden. Pas nu denk ik dat ik hier woorden aan kan geven die wellicht hout snijden. Zoals je weet, heet ik  Martien, maar op zulke momenten voelde ik mij een kleine Martin Heidegger die oren heeft gekregen om “de herrie van het zijn” te horen. 

Later in de bovenbouw van onze middelbare schooltijd kregen wij een andere leraar Duits. Hij heette meneer Hofman en in zijn lessen heerste ook een ijzige orde. Toch was er een geweld en venijn in zijn manier van orde houden die ik mij niet kan herinneren van de sympathieke meneer Breedijk. Onderhuids was er een oorlog gaande tussen meneer Hofman en zijn leerlingen. Als er een leerling was die “de gore moed had” om er doorheen te lachen, dan stond meneer Hofman meteen op van zijn stoel. Terwijl hij zijn taalregels declameerde die wij weer in onze schriften moesten overnemen, liep hij naar die lachbek toe en dan griste hij het schrift en het schoolboek van het tafeltje. Meneer Hofman liep naar de deur en zonder er verder een woord vuil aan te maken, deed onze leraar de deur van het klaslokaal open en hij gooide die spullen op de gang. Terwijl onze leraar verder ging met zijn les, liep hij weer naar die leerling toe. Meneer Hofman pakte de schooltas die hij eveneens naar de gang bracht. Ook die schooltas hoorden wij op de vloer ploffen. Vervolgens maakte meneer Hofman een gedecideerd armgebaar naar buiten en de leerling liep naar de gang. Meneer Hofman deed de deur beheerst achter de leerling dicht en hij ging door met het declameren van naamvallen alsof er niks gebeurd was. Dus voordat die meligheid los kon gaan, had meneer Hofman die boze geest er alweer uitgetrapt. En zo was de sfeer in deze lessen extreem ongezellig. Het leek wel alsof onze leraar ieder menselijk contact met ons uit de weg wilde gaan.

Achteraf denk ik dat wij de tijd met elkaar uitzaten, maar wij hadden meer tijd dan meneer Hofman. Wij waren in zekere zin passanten, terwijl meneer Hofman ieder jaar opnieuw de oorlog met zijn leerlingen moest aangaan. Hoe lang zou hij dit volhouden? Er is er ooit iemand geweest die zich dit heeft afgevraagd? Ja, wie kon het eigenlijk schelen wat hier gebeurde?

Deze vragen gingen vaak door mij heen toen ik op mijn middelbare schooltijd terugkeek. Toch had ik geen zin om naar meneer Hofman te informeren, want hij liet mij verder koud. En precies hier ligt een zekere tragiek, want ik kan mij niet voorstellen dat er ooit een andere leerling is geweest die zich afvroeg wie de mens was die in deze leraar schuilging.

Maar het verhaal over meneer Hofman kreeg toch nog een staartje toen ik jaren later op de Universiteit voor Humanistiek aan de praat raakte met een studente die op dezelfde middelbare school had gezeten als ik. Toen in ons gesprek de naam van meneer Hofman viel, kreeg ik van haar een verhaal te horen dat mij enorm aan het denken heeft gezet. De studente vertelde mij dat zij de laatste les van meneer Hofman had bijgewoond. “Hoezo laatste les? “ vroeg ik. “Zo oud is hij toch niet?”

Vervolgens begon zij haar verhaal over de tragische ondergang van onze  leraar Duits te vertellen. Zij was erbij toen hij in zijn laatste les naar de prullenmand liep. Terwijl hij weer de naamvallen declameerde, was hij opeens midden in die prullenmand gaan staan en toen begon hij te huilen. Hij riep: “ik wil niet meer, ik wil niet meer, ik wil niet meer! “ Dit was dus het einde van meneer Hofman en toen ik dit verhaal helemaal gehoord had, schoot ik in de slappe lach. Natuurlijk schaam ik mij nog altijd over mijn meligheid.

Want er komt altijd een tijd dat dit lachen je vergaat. Nu ik zelf online lesgeef, voel ik een vervreemding die vergelijkbaar is met de  vervreemding die mijn vroegere leraren Duits ervaren moeten hebben. Toch zal ik door niemand gezien worden als ik tijdens de pauze in mijn prullenmand ga trappelen en ga schreeuwen dat ik niet meer wil. Zelfs wanneer ik vergeet om op zulke momenten van verstandsverbijstering de camera en het geluid uit te zetten, zal het effect van mijn actie nooit zo groot zijn als het in de gewone offline wereld zou zijn geweest.  

In onze huidige online-wereld is alles vaak zo anders dan het lijkt. De student die zijn camera aan laat staan en continu in mijn richting zit te lachen, zal het allemaal niet zo bedoelen als het lijkt. Maar terwijl ik doorga met mijn verhaal, zie ik hoe die student almaar meliger wordt. Hoewel ik weet ik dat die meligheid waarschijnlijk niet persoonlijk bedoeld is, voel ik toch een agressie opkomen die een goede uitlaatklep zoekt. En opeens krijg ik visioenen uit de lessen van meneer Breedijk. Ik zou het net als de sympathieke meneer Breedijk op een schelden en tieren willen gaan zetten en dan zie ik in mijn verbeelding dat die student steeds meliger wordt. Maar zover komt het niet, want we leven niet meer in die offline wereld waarin meneer Breedijk, Helen en Gitta de dienst uitmaakten.   

Hoe lang moet ik nog wachten op het beslissende moment waarop de oorverdovende herrie van het zijn overgaat in de zalige zijnsvergetelheid? Ja, ik verlang naar een nieuwe lente en een nieuw geluid. Laat mij de herrie van het zijn weer horen!

Weer is het de redactie van Zindroom gelukt om een woord te vinden dat tot de verbeelding spreekt. “Ongezouten” is een vreemd woord dat verschillende associaties oproept. Als ik dit woord letterlijk opvat, dan moet ik meteen aan voedsel denken. Als het voedsel ongezouten is, dan moet er kennelijk zout aan toegevoegd worden om het te kunnen bewaren of om het op smaak te kunnen brengen. En dan denk ik natuurlijk niet aan fruit en groente, maar wel aan vlees. Toch zit er meer zout in ons voedsel dan je op het eerste gezicht denkt. Hier weet ik overigens bitter weinig van en daarom laat ik mij graag verrassen door mensen die hier wel verstand van hebben.   

Neem nu het brood dat wij dagelijks eten. Op het eerste gezicht denk je niet dat daar zout in verwerkt is, maar dat is wel zo. Een voedselexpert vertelde mij laatst dat er in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw aanzienlijk meer zout gebruikt werd om brood te bakken dan nu. Toen gezondheidsexperts wezen op de schade van die grote zoutdoseringen voor de gezondheid werden er maatregelen getroffen om die zoutdoseringen af te bouwen, maar dat ging langzaam en ongemerkt. Als je in één keer op het gewenste niveau zou uitkomen, zou het brood niet meer smaken. Daarom hebben voedselmanagers er bewust voor gekozen om die zoutdoseringen stukje bij beetje af te bouwen. Het brood dat wij nu eten lijkt volgens de expert die ik sprak niet meer op het brood dat in de jaren 70 gebakken werd. Mensen die toen leefden, zouden ons brood smakeloos vinden, maar ondertussen is onze smaak voor brood zodanig beïnvloed dat wij ons dagelijks brood wel lekker vinden.   

Zou het alcoholpercentage in wijn, bier, whisky, etc. niet op dezelfde manier afgebouwd kunnen worden? Dat zie ik niet gebeuren. Je drinkt alcoholvrije dranken of niet. Een tussenweg is kansloos. Wel zien we de laatste jaren dat er een groeiende intolerantie tegenover het drinken van alcoholische dranken ontstaat. Na de rokers moeten nu ook de drinkers het gaan ontgelden. Als deze trend doorzet, dan zullen we nog zien dat alcohol en nicotine naar de illegaliteit worden verbannen, terwijl er geen kwaad woord zal worden gesproken over de snacks en het snoepgoed die wij dagelijks verorberen. Kennelijk kunnen wij het niet zonder evidente dikmakers als suiker en zout stellen.

Reclames voor nicotine en alcohol zullen uit het straatbeeld verdwijnen, maar het zout blijft alomtegenwoordig in de wereld. Kijk naar de zeeën en de oceanen! Het is fascinerend om te zien hoe het woord “ongezouten” van betekenis verandert wanneer dit woord gebruikt wordt om het zweet en de geuren van mensen te typeren.

Wat hier speelt, weten alleen de allerbeste schrijvers in woorden te vangen. Hier moet ik denken aan Gerard Reve die in een van zijn brievenromans vertelt over zijn nieuwe geliefde die geen lichaamsgeur heeft. De schrijver vrijt wel met deze jongen, omdat die jongen mooi en aardig is, maar omdat zijn geliefde nergens naar ruikt, raakt hij uiteindelijk op hem uitgekeken. In die pijnlijke passage slaagt Reve erin om een dierlijk aspect van onze zintuiglijkheid en lichamelijkheid te verwoorden wat wij nooit goed zullen begrijpen.

Veel kunstenaars slagen erin om te verbeelden wat er op dit paralogische niveau gebeurt wanneer mensen elkaar aantrekkelijk vinden. Als we zeggen dat deze man “een neus voor vrouwen heeft”, dan moeten we onweerstaanbaar aan het proeven van voedsel denken. De zus van mijn vader moest bij haar ouders op de boerderij blijven, omdat “ze geen mannenvlees zou hebben”.  

Maar anders dan voedsel dat op een bepaalde manier bereid moet worden en “met peper en zout op smaak moet worden gebracht”, zeggen wij dat mensen op zichzelf smaak hebben. Aan mensen hoeft niks toegevoegd te worden om ze op smaak te brengen. We houden van iemand om wie hij of zij in de kern is. Als je echt van iemand houdt, dan wil je hem of haar naturel hebben. Je geliefde is gewoon een lekker stuk dat “je het liefst op zou willen vreten”. Cosmetica en goede manieren doen juist afbreuk aan de goede smaak.

Misschien kan uit dit verlangen naar echtheid verklaard worden waarom het zo vaak gewaardeerd wordt wanneer mensen ongezouten kritiek op elkaars werk leveren. Hier horen we telkens clichés als deze: “als het niet goed is wat ik doe, zeg het dan eerlijk, want dan weet ik ook dat je het echt meent wanneer je zegt dat het goed is.”

Toch kun je je lelijk aan die ongezouten kritiek bezeren en het blijft de vraag of dat nodig is. De echte diehards vinden van wel. Zij staan in een lange oer-Hollandse traditie.  “Ongezouten kritiek”  betekent volgens het etymologisch woordenboek: “iets uiterst openhartig zeggen, zonder zich aan de eischen der wellevendheid te storen. Zijne gevoelens niet cum grano salis uiten, zoodat het minder aangename niet door eene aardige wending wordt verzacht”. Wie ongezouten kritiek levert, streeft er dus naar om zo direct mogelijk te zeggen wat hij of zij van iets of iemand vindt.

Als je zoals ik in Noord-Holland gewoond of gewerkt heeft, dan weet je precies waar ik op doel. In de jaren dat ik als geschiedenisdocent in het Noord-Hollandse dorp Bergen werkte, moest ik vaak wennen aan de directe omgangsvormen die in deze omgeving gecultiveerd werden. Zo had ik een leidinggevende die ervan overtuigd was dat je altijd de dingen bij hun naam moest noemen. Dus als je goed werk levert, krijg je dat te horen, maar als je je werk slecht doet, dan zal hij ongezouten kritiek leveren.

Wat hij daarmee bedoelde, ondervond ik aan den lijve toen hij samen met mij een les van mij besprak die hij in het kader van mijn beoordelingstraject had bijgewoond. Hij had zich naar eigen zeggen kapot geërgerd en hij dreigde dat hij mijn aanstelling niet zou verlengen. Wat hij toen letterlijk zei, zal ik nooit vergeten:

“Jij denkt zeker nog steeds dat het stoplicht voor jou op groen staat hé? Maar het staat al lang niet meer op groen! Het staat op oranje, knipperend  op oranje!”

Toen ik hem verweet dat hij wel erg hard was in zijn kritiek, liet hij zich er weer op voorstaan dat hij eerlijk was en dat ik daar mijn voordeel mee moest doen. Vervolgens verweet ik hem dat hij vooral bot was en dat hij die botheid niet moest verwarren met eerlijkheid. Uiteindelijk begon hij een beetje te lachen: “ik zag gewoon dat het een slechte les was en wat moet ik verder nog zeggen? Het was gewoon slecht!”

Hij vond zichzelf eerlijk en daar moest ik nog lang over nadenken. Wat ik mij toen in algemene zin begon af te vragen, is of mensen verantwoordelijkheid voelen als zij koste wat kost eerlijk willen zijn en ongezouten kritiek willen leveren. Ik sprak hierboven al over het verwarren van botheid met eerlijkheid, maar hier speelt nog iets anders. Ongezouten kritiek kan niet op zichzelf staan. Net als bij ongezouten voedsel moet er iets aan  toegevoegd worden. Het is onverantwoordelijk om zich niet aan “de eischen der wellevendheid te storen”. Die oer-Hollandse traditie moet op de schop! 

Zo kun je de zielen van kinderen knakken als je in navolging van Hans Teeuwen ongezouten kritiek op hun tekeningen levert. Dus kappen daarmee! Maar als de gearriveerde politicus of een andere hoogwaardigheidsbekleder ons weer eens zit voor te liegen, dan is het in ieders belang wanneer er iemand opstaat die ongezouten kritiek op die autoriteiten durft te geven. Zo is het in alle opzichten bevrijdend als luid en duidelijk gezegd wordt dat de keizer geen kleren aanheeft.

Alles hangt dus af van context. Daar kun je niet omheen. Maar als de echte oer-Hollandse diehard niet van wijken wil weten, dan moet je keihard terugvechten. En deed ik toen ik later mijn aanval inzette op mijn leidinggevende in Bergen. Het is nu een kwestie van overleven, dacht ik. Als het niet goedschiks kan, dan moet het kwaadschiks gebeuren. Dus hij er uit of ik. Uiteindelijk is het mij met hulp van collega’s gelukt om die man eruit te werken. De school is er een stuk humaner van geworden. Ook daarom vind ik dat ik toen echt een humanistische heldendaad heb verricht. Ongezouten kritiek mag niet ongestraft blijven.

Wat een vondst van de redactie van Zindroom om het in deze corona-aflevering over de woorden solidair-solitair te gaan hebben! Deze woorden moeten in deze coronatijd wel tot ieders verbeelding spreken! Zo kan ik mij niet heugen dat er zo vaak over solidariteit is gesproken als in de laatste paar maanden. Wat we nu zien gebeuren, is ongekend in de na-oorlogse geschiedenis. Wie had ooit kunnen voorzien dat de regering het sociale en economische verkeer grotendeels stil zou leggen om oude en kwetsbare mensen tegen de pandemie in bescherming te nemen? Ik blijf mij hierover verbazen.

Het meest verbazingwekkend vind ik dat jonge, vitale en dynamische mensen niet zichtbaar in verzet komen tegen het coronabeleid. Natuurlijk, we zijn nog maar twee maanden onderweg, maar nu al wordt gesproken over de verloren corona-generatie. Jonge mensen moeten grote offers brengen voor ouderen en ze blijken dit zonder morren te doen. Hoe moet ik dat verklaren? Mij is zo vaak verteld dat jonge mensen egocentrisch zijn en dat zij zich alleen maar om zichzelf, hun eigen geluk en hun eigen belangen bekommeren en ik was geneigd om die oude bromberen te geloven. Moet ik mijn mens- wereldbeeld nu herzien of juich ik misschien te vroeg?  

Als ik aan jonge en vitale mensen denk, dan zie ik het beeld van de goed geklede Jort Kelder die blakend van gezondheid schreeuwt dat het nu eindelijk weer “back to business” moet worden. Toch lijkt Jort Kelder op die posters vooral voor zichzelf te spreken. Zo zie ik niet gebeuren dat scholieren, studenten, werknemers en werkgevers de straat op gaan om te eisen dat zij weer mogen leren, studeren, sporten, uitgaan en werken. Zoals het zich laat aanzien, lijken zij zich wel degelijk te bekommeren om mensen die zwak, oud en onrendabel zijn geworden.   

Het lijkt er dus op dat ik mijn mens- en wereldbeeld moet herzien. Neem nu mijn beeld van de neoliberale samenleving. In onze neoliberale prestatiemaatschappij zouden de meeste mensen toch blij moeten zijn met de coronacrisis die ervoor zorgt dat oude, onrendabele en kwetsbare mensen uit de ratrace van het leven worden verwijderd? Dat is wel zo goedkoop. Maar wat zien we in werkelijkheid gebeuren? Jonge en vitale mensen betuigen in woord en daad hun solidariteit met kwetsbare ouderen. Waar gaat dit heen? Duidelijk is wel dat er meer solidariteit in de wereld is dan ik voor de coronacrisis voor mogelijk had gehouden.  

Dit punt wil ik met name inbrengen tegen Abraham de Swaan die op 6 mei 2020 in het NRC en de Groene Amsterdammer schrijft dat er in onze samenleving een giftige cocktail is van (1) verrechtsing, (2) economische recessie en (3) corona. Die giftige drieslag is volgens De Swaan net zo gevaarlijk als de onderbuikgevoelens van angst en woede die in de Tweede Wereldoorlog tot een gewelddadige uitbarsting zijn gekomen.

Er is geen redding mogelijk, ben je geneigd om in navolging van deze briljante doemdenker te denken. Straks komt de economie in een vrije val, het geld zal niks meer waard zijn, de werkloosheid stijgt naar ongekende hoogtes en dan verlangen de meeste mensen weer vanouds naar grote sterke mannen die ons beloven dat ze een grote opruiming gaan houden. Dan is het ieder voor zich: de rijken zullen nog rijker en de armer zullen nog armer worden. Als die solitaire krachten de overhand krijgen, dan kan het nieuwste boek van Rutger Bregman bij het oud papier worden gezet. Maar zo’n vaart zal het niet lopen.

Natuurlijk heeft Abraham de Swaan wel een punt. Zelfs in relatief rustige tijden als de onze zien we hoe mensen verlangen naar bazige mannen als Trump, Bolsonaro, Duterte, Johnson, Erdogan, Poetin en Baudet. En wie weet wat voor duivelse mannen nog zullen opstaan als het echt mis gaat? Dan moeten we er volgens Abraham de Swaan op bedacht zijn dat de geschiedenis zich zal herhalen en dat er oorlogen en genocides zullen uitbreken.  

Toch moet ik er met nadruk op wijzen dat Abraham de Swaan de tegenkrachten in de samenleving onderschat. Ik zou hem bijna willen aanraden om eens te gaan luisteren naar het bekende liedje over het kleine café aan de haven dat zijn naamgenoot Vader Abraham zingt. Vader Abraham refereert in dat bekende liedje aan die oeroude Hollandse gezelligheid en gezamenlijkheid die ik met het woord “solidariteit” zou willen aanduiden. Wat wij in deze coronatijd leren, is dat die solidariserende krachten sterker zijn dan we altijd gedacht hebben. De vraag is nu welke krachten zullen de overhand zullen krijgen. De solitaire krachten waarop Abraham de Swaan zinspeelt of de solidariserende krachten waaraan Vader Abraham refereert? 

In mijn zoektocht naar een antwoord wil ik niet vertellen hoe het idealiter moet zijn, maar ik probeer nu zo goed mogelijk na te gaan wat er in de realiteit gaande is. Dan helpt het zoetsappige liedje van Vader Abraham mij niet veel verder en ik weet heel goed dat ik met zwaarder filosofisch geschut moet komen om mijn vraag te beantwoorden. De filosoof die mij in deze zoektocht echt geholpen heeft, is Peter Sloterdijk. Beter dan ooit begrijp ik dat Sloterdijk gelijk heeft wanneer hij in zijn filosofie van de sferen zegt dat de solidariserende krachten in de wereld oorspronkelijker zijn dan de solitaire krachten die zo vaak op een voetstuk worden gezet in de moderne, onttoverde samenleving. Vooral in de laatste drie decennia leken wij de individualisering voor lief te nemen.

Ons is altijd geleerd om individu te worden en voor jezelf op te komen. We moeten presteren en concurreren om in de ratrace van de samenleving mee te kunnen komen. Wat wij daarbij dreigen te vergeten, is dat wij in onze levensloop allemaal vertrekken vanuit een ervaring van verbondenheid die je ook als een existentiële thuisbasis kunt begrijpen. We waren eerst in de buik met de moeder, we groeiden op in sferen van verbinding en verbondenheid en pas veel later hebben wij onszelf daarvan als solitaire individuen afgesplitst.

Maar hoezeer wij door onze solitaire neigingen in beslag worden genomen, toch blijven wij naar verlangen naar verbinding en verbondenheid. Wanneer dit diepere existentiële verlangen naar verbondenheid vervuld wordt, ervaren wij zin en betekenis. Voor mij is dit een eyeopener: wij gaan pas actief zoeken pas naar zin als we de oorspronkelijke ervaring van zin verloren hebben.

Over die existentiële wortels van de solidariteit is nog amper nagedacht en daarom blijven politieke leiders steeds een achterhoedegevecht voeren wanneer zij weer een beroep doen op solidariteit. Zo schrijft Sloterdijk op p. 34 en 35: “Men heeft de solidariteit tot op heden altijd vooropgesteld en geëist, men heeft geprobeerd haar groot te brengen, haar te saboteren; men heeft haar bezongen en haar broosheid bejammerd; maar nooit heeft men voldoende doorgevraagd naar haar wortels.”

De grote denkfout die vanaf de 19^e eeuw tot op heden gemaakt wordt, is dat het woord “solidariteit” in normatieve zin wordt opgevat. Als het over solidariteit gaat, dan horen wij altijd de oproep dat wij solidair moeten zijn. Maar we zijn al solidair, dus dat hoeven wij niet te worden. Onze solidaire menselijke natuur gaat vooraf aan onze solitaire neigingen. Wie een beroep wil doen op solidariteit, dient dus aansluiting te zoeken bij de solidariserende energieën die al tussen mensen stromen. Het is precies deze levensles die ik in deze coronatijd van Peter Sloterdijk geleerd heb.

De vraag die echter niet door Sloterdijk gesteld wordt, is hoe wij die solidariserende energieën in humane banen kunnen leiden. Als ik verlicht despoot van Nederland zou zijn, dan zou ik het antwoord op deze vraag weten. Maar ik wil afstand doen van dit archaïsche idee, omdat ik vind dat volwassen mensen zonder leiding of leiders moeten kunnen leven. Toch weet ik heel goed dat ik mij hiermee schuldig maak aan wensdenken.

Dat wij in essentie solidaire wezens zijn, betekent nu eenmaal dat wij verlangen naar leiding, leiders en dat wij zo braaf meedoen in trainingen over leiderschap. Ja, ik kan het modieuze woord “leiderschap” niet meer horen, maar ik weet ook dat ik nu niet mag stoppen met denken. Goede mensen moeten leiding geven, maar laat ik nu niet gaan preken…

Ondertussen loopt mijn column ten einde en mij bekruipt de vrees dat ik tot slot geen blije boodschap kan verkondigen. Toch heb ik in deze coronatijd wel een extatisch inzicht opgedaan dat ik met jullie wil delen: wij zijn solidair, maar ik weet niet of wij daar blij mee moeten zijn.    

Ik word iedere keer weer verrast door de avontuurlijke opdrachten die de  redactie van Zindroom aan ons durft voor te leggen. Ook nu weer worden wij  uitgedaagd om na te denken over een thema of, beter gezegd, een imperatief dat niet opener geformuleerd kan worden: zoek het uit!

Deze oproep doet mij denken aan een opdracht die mijn voormalige collega Ruud Kaulingfreks ooit gaf aan zijn studenten die een afrondend paper voor zijn module moesten schrijven. Zijn opdracht luidde dat zij een paper met een open einde moesten schrijven. Zij waren pas geslaagd als zij aan het einde van de paper meer vragen lieten oprijzen dan de vraag waarmee zij hun paper begonnen waren. Studenten vroegen natuurlijk wat het aantal woorden moest zijn en Ruud antwoordde daarop op zijn Ruuds: “Ergens tussen één geniale zin en 10000 woorden.” Kennelijk gaf hij hiermee genoeg aansturing voor de studenten, want ze gingen zonder morren aan de slag.

Wat is er ondertussen veel veranderd! Over die veranderingen hoorde ik Ruud vaak klagen tijdens de rookpauzes. Toen Ruud vorig jaar met pensioen ging, bekroop mij de vrees dat hiermee een tijdperk ten einde was gekomen. Niet alleen omdat Ruud de laatste docent was die met zijn studenten aan het roken was, maar ook omdat er geen docenten meer zullen zijn die hun studenten op deze manier in het diepe durven te gooien.

Als ik mijn studenten nu met de opdracht “Zoek het uit!” op pad zou sturen, dan vrees ik dat zij radeloos zullen worden. Ik hoor nu al hoe zij mij van alle kanten met vragen gaan bestoken: “Wat bedoel je hiermee? Waar moet het in godsnaam over gaan? Hoe lang moet de tekst zijn? Hoeveel woorden precies? Wat zijn de beoordelingscriteria? Hoeveel bronnen uit de verplichte literatuur moeten gebruikt worden?”

Wat zou het toch heerlijk zijn als ik dan tegen die studenten zou schreeuwen: “Zoek het uit!” Dat zal ik natuurlijk nooit doen, maar waarom eigenlijk niet? Zijn we misschien bang om studenten op hun eigen verantwoordelijkheid aan te spreken?

Na langdurig zelfonderzoek heb ik besloten om hier toch enige zelfcompassie aan de dag te leggen, want het gaat hier om een fenomeen dat breder gezien moet worden dan mijn eigen persoontje of de Universiteit voor Humanistiek. We leven in een krampachtige tijd en kennelijk is het een doodzonde als je de studenten onzekerder maakt dan ze al zijn.

Ik verbaas mij iedere keer weer over hun verlangen naar controle en zekerheid. Studenten willen weten waar ze aan toe zijn en natuurlijk hebben ze een punt. Studeren kost geld en het is de taak van docenten om hun studenten duidelijk te maken wat er van hen verwacht wordt. De tentamenvragen moeten in lijn zijn met de leerdoelen die in het werkboek geformuleerd zijn en die leerdoelen moeten één op één aansluiten op de eindtermen van de studie.

Docenten moet hun leerdoelen zodanig formuleren dat ze Specifiek, Meetbaar, Acceptabel en Realistisch en Tijdgebonden zijn. Op het eerste gezicht valt hier weinig tegenin te brengen. Studenten schreeuwen moord en brand als niet helemaal duidelijk is wat er van hen verwacht wordt. Dus de studenten lijken zelf om die duidelijkheid te vragen.

Maar laten het nu uitgerekend de studenten van de redactie van Zindroom zijn die mij uitdagen om het avontuur aan te gaan. Zoek het uit! Ik put hoop uit deze oproep. Is er onder studenten meer verlangen naar avontuur dan zij over het algemeen laten zien?

Als ik nadenk over de verschillen tussen het studeren in deze tijd en mijn studententijd, dan durf ik te zeggen dat het studeren toen avontuurlijker was dan nu. Nu spreken studenten over “school” en dat was in mijn tijd ondenkbaar. Er was een wereld van verschil tussen de vrijheid die wij op de universiteit mochten ervaren en het dwangbuis van de middelbare school. We kregen meer tijd om te lummelen, te mijmeren en creatief bezig te zijn dan de studenten van nu. Er waren toen geen presentielijsten en studentenevaluaties. Natuurlijk was het studeren toen minder efficiënt dan nu en dat had zo zijn nadelen. Maar de studenten van toen kregen veel meer tijd om echt iets uit te zoeken dan de studenten van nu. Er was meer ruimte voor zelfontplooiing, maar die ruimte moest je wel benutten.  

Ik herinner mij dat ik er tijdens mijn filosofiestudie voor koos om niet alleen te lezen wat je moest lezen. Ik las om die verplichte literatuur heen. Een van mijn mooiste herinneringen was de module over Kant die ik bij een van de grootste kantkenners van Nederland volgde. Als hij zei dat je iets uit moest zoeken, dan bedoelde hij dat je zo precies mogelijk moest lezen wat Kant zelf geschreven had. Onze docent liet ons bepaalde passages heel nauwkeurig lezen, maar ik vond dat hij te nauwkeurig te werk ging. Volgens mij was het op deze manier onmogelijk om door de bomen het bos te zien en daarom besloot ik het werk Kritik der reinen Vernunft integraal te gaan lezen. Daarvoor nam ik drie maanden de tijd. Het werd zomer en het werd warm in de stad. Ik had in de maanden wel veel aantekeningen gemaakt, maar er lag nog niet eens een opzet voor een paper.

Toen het hartje zomer was, besloot ik met een paar oude vrienden op vakantie te gaan. Wij maakten een lange wandeling door de Alpen en tijdens het lopen kreeg ik ingevingen voor mijn paper over het werk van Kant. Het ging steeds meer stromen in mijn hoofd en ik voelde de noodzaak om te gaan schrijven. Ik moest terug naar die warme stad. Hierbij nam ik voor lief dat ik een spelbreker was. We zouden namelijk een maand gaan lopen, maar na twee weken ging ik dus terug naar huis om mijn paper over Kant te schrijven.

Ik zag het grote filosofische systeem voor mij en ik meende precies te zien wat het fundamentele punt was waarop Kant zichzelf tegenspreekt. Die tegenspraak was fascinerend. Terwijl hij in zijn weerlegging van de godsbewijzen aantoont dat het onmogelijk is om het bovenredelijke te beredeneren, komt hij uiteindelijk toch met een Godsbewijs aanzetten. Die inconsequentie probeerde ik te doordenken en ik schreef hierover een paper die ik als een van de hoogtepunten van mijn studietijd beschouw. Dit paper schreef ik helemaal uit mijn hoofd en ik had nergens een voetnoot in mijn paper ogenomen.     

Natuurlijk was ik zeer benieuwd wat de Kantkenner van mijn werk zou vinden. Hij nodigde mij bij hem thuis uit om mijn paper te bespreken. Toen we eenmaal in zijn studeerkamer zaten, leek hij geen spaan van mijn tekst heel te laten. De Kantkenner vond het schandalig dat ik van alles over Kant schreef zonder precies naar passages in zijn tekst te verwijzen.

Deze afbraaksessie duurde een halve dag. We namen mijn hele tekst van zin tot zin door en als ik weer iets over Kant schreef dat ik niet gestaafd had met literatuurverwijzingen, dan riep hij weer met overslaande stem: “Zoek op!”. Braaf ging ik dan weer in Die Kritik der reinen Vernunft bladeren en lezen. Ik voelde mij een hond die tot gekwordens toe achter het balletje van zijn baas aanrende, maar overheersend was toch mijn respect voor deze geleerde die zo veel tijd nam om mij iets duidelijk te maken. De Kantkenner liet mij pas naar huis gaan toen het al volop avond was geworden.  

         Bij het afscheid gaf hij mij twee beoordelingen: twee keer een negen. Daar kon ik natuurlijk geen bezwaar tegen maken, maar ik liet wel merken dat ik verbaasd was. Hij had alleen maar kritiek op mijn werk uitgeoefend en toch gaf hij mij het dubbele aantal studiepunten. En dan dat extreem hoge cijfer. Hoe moest ik dat verklaren? Wat hij toen zei, werd pas later duidelijk voor mij: “Voor een student die zo veel kan, kan ik alleen maar op precisie wijzen.”  

“Maar, “ vroeg ik aan de Kantkenner, “Accepteren ze bij de administratie  dat ik twee keer zo veel studiepunten krijg voor deze module als er voor staat? “

         “Ach,” zie de Kantkenner,  “jij met je regeltjes. Zoek het uit!” En toen gooide hij de voordeur in het slot. Toen ik thuis kwam, zag ik een kaart van mijn vakantievrienden op de deurmat liggen. Op het ansichtkaartje las ik dat zij stenen hadden gevonden die ouder waren dan de oudste wijsheid die ik in mijn filosofiestudie aan het zoeken was.